SAĞLIK SEKTÖRÜNDE GÜNCEL PSİKOSOSYAL RİSK FAKTÖRLERİ
Modern iş uygulamaları, bütün iş alanlarındaki çalışanlar için yükselen yeni psikososyal risk faktörleri doğurmuştur. Bunlar çalışanların sağlığı ve çalışabilmelerini tehlikeye atar. Dahası da bu endüstriyel çalışma şartları sektörden sektöre değişiklik gösterse de psikososyal risk faktörleri her kuruluşta mevcut, özellikle de hizmet ve sağlık sektöründe. Sağlık çalışanları: fiziksel ve zihinsel yoğunluk, talepkâr hastalarla başa çıkma, ağır sorumluluk, vardiyalı çalışma, dengesiz iş-dinlenme yoğunluğu ve başka psikososyal risklere en çok maruz kalanlardır. Kabul görmeyen davranışlar, içeriden ve dışardan şiddete maruz kalma ve taciz özelinde sıklıkla yaşanıyor. Bu negatif faktörler sağlık çalışanlarının fiziksel ve zihinsel sağlığına psikomatik bozukluklar, anksiyete, depresyon, yıpranma ve intihar girişimleri biçiminde tahribatta bulunuyor. 2020 Coronavirus pandemisi gibi daha yeni zorluklar iş ortamını daha da bozar ve çalışanların başa çıkma kabiliyetini düşürür. Bu raporun hedefi sağlık hizmetleri alanlarında en yoğun psikososyal faktörleri bulmak ve sağlık personellerinin sağlığı ve durumu üzerinde yarattıkları etkileri tanımlamaktır. Bunun dışında, iş kalitesini ve sağlığını geliştirmek amaçlı olmakla beraber sosyal destek ve iş-hayat dengesini sağlayacak birtakım yararlı tavsiyeleri ve önleyici stratejileri paylaşmaktır.
Psikososyal riskler: kötü iş tasarımı, organizasyon, yönetim ve işyerindeki zayıf sosyal ilişkilerden kaynaklanır ve olumsuz psikolojik, fiziksel ve sosyal sonuçlara yol açabilir. 2019'da yeni çıkan Üçüncü Avrupa Yeni Çıkan Riskler Anketi (ESENER 3), psikososyal tehlikelerin EU28'deki birçok işletmede mevcut olduğunu göstermiştir; örneğin zorlu hastalar, müşteriler ve öğrencilerle başa çıkma (61%), zaman baskısı (44%), uzun veya düzensiz çalışma saatleri (23%), ve kötü iletişim veya kurum içinde olumsuz işbirliği (18%). Bunların neredeyse tamamı, 2014'teki önceki rapora kıyasla artış göstermiştir.
EU28 şirketlerinin %21'i psikososyal faktörleri daha zor işleyen riskler olarak algılamaktadır, bu da bu risklerle etkili bir şekilde başa çıkmak için bilgi veya uygun araçların eksikliğini göstermektedir (1). Psikososyal risklere maruz kalmak, çalışanlar arasında stres yaratabilir ve kötü performansa ve ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir. İşle ilgili stres, "insanların bilgi ve yetenekleriyle eşleşmeyen ve başa çıkmalarını zorlaştıran iş talepleri ve baskıları ile karşılaştıklarında olabilecek tepki" olarak tanımlanır (2). Stres, AB'deki çalışanların %53'ü tarafından gösterilen başlıca işyeri sağlık ve güvenlik riski olarak kabul edilmektedir. Avrupa çalışanlarının %27'si son 12 ay içinde iş kaynaklı stres, depresyon veya anksiyete yaşamıştır (3). 2017'de AB'deki işyerindeki her dört kazadan biri fiziksel veya zihinsel stresten kaynaklanmıştır (4).
Psikososyal tehlikeler, sağlık hizmeti ve sosyal güvenlik maliyetleri açısından toplum için bir maliyet oluşturur. Yüksek stres düzeylerini bildiren çalışanlar için sağlık harcamaları neredeyse %50 daha pahalıdır (5). AB'de işyeri stresine bağlı yıllık sağlık harcamaları 20 milyar Euro civarında tahmin edilmektedir, ABD'de ise bunların 190 ile 300 milyar dolar arasında olduğu düşünülmektedir (3, 6).
Son yıllarda iş, yaşamın genel hızlanması nedeniyle, yoğunluk, sürekli zaman baskısı, çoklu görev ve güncel kalmak için yeni şeyler öğrenme ihtiyacından büyük ölçüde etkilenmiştir. Bu yapısal ve uzun vadeli değişikliklere ek olarak, mevcut ekonomik kriz işverenleri ve çalışanları rekabetçi kalmaya zorlamaktadır (7).
Araştırmalar sürekli olarak sağlık profesyonellerinin, psikososyal tehlikelere maruz kalan yüksek düzeyde stresle karşılaşan bir meslek grubu olduğunu gösteriyor. Sağlık çalışanları, işyerinde stresle bağlantılı depresyon ve anksiyete oranlarının yanı sıra diğer meslek gruplarından daha yüksek madde kullanımı ve intihar oranlarına sahiptir (3, 8). Bu derleme, sağlık hizmeti ortamlarındaki en yaygın psikososyal faktörleri, sağlık profesyonellerinin sağlık ve refahları üzerindeki etkilerini ve etkili önleyici önlemleri belirlemeyi amaçlar.
PSİKOLOJİK TEMEL
İşyerinde stresin ana risk faktörleri üç ana kategoriye ayrılabilir: organizasyonel sorunlar, bunlar arasında psikososyal ve ergonomik tehlikeleri içeren faktörler; belirli olmayan stres kaynakları olarak hareket eden çevresel faktörler; ve bireysel özellikler, bir kişinin dış stres kaynaklarını nasıl yorumladığını ve nasıl tepki verdiğini belirleyen faktörler (Şekil 1).
Şekil 1. İşyerindeki ana stres oluşturan faktörlerin sınıflandırılması.
Şekil 1: İşyerindeki strese sebep olan ana faktörlerin sınıflandırılması.
Şekil 1’deki yazılar:
Solda: Organizasyon’dan kaynaklanan faktörler
- İş talepleri
- İş zaman organizasyonu
- Düşük kontrol
- Kötü destek
- Rol kesinliği eksikliği
- Kötü yönetilen ilişkiler
- Kötü yönetilen değişim
- Organizasyon adaletsizliği
Yukarıda: Çevresel faktörler
- Çeşitli işyeri kazaları: fiziksel, kimyasal, biyolojik
Sağda: Kişisel faktörler
- Fizyolojik faktörler
- Geçmiş tecrübeler
- Başa çıkma yaklaşımları
- Kişilik özellikleri
- Destek imkanları
İşyerindeki psikososyal tehlikelerin stres kaynakları olarak nasıl etki ettiğini ve sağlık zararına yol açtığını açıklamak için birçok psikolojik teori önerilmiştir, bunlar arasında İş TalebiTalep-Kontrol modeli, İş TalebiTalep-Kaynak modeli ve Psikososyal Güvenlik İklimi bulunmaktadır (9). Johannes Siegrist tarafından önerilen Çaba-Ödül Dengesizliği modeli, işyerinde karşılıksız kalmanınbaşarısız karşılıklılığın yüksek çaba girişi ve düşük ödül ile güçlü negatif duyguları ve buna bağlı stres reaksiyonlarını, olumsuz uzun vadeli sağlık sonuçlarıyla birlikte oluşturduğunu iddia etmektedir (10). Modelin görsel bir temsili Şekil 2'de gösterilmiştir.
Şekil 2: Çaba-Ödül Dengesizliği modelinin sağlık hizmeti çevresinde görünüşünün bir örneği.
Solda:
Motivasyon (aşırı adanmışlık)
Çaba
- Aşırı iş yükü
- Saat aşımı
- Zaman baskısı
- Bölünmeler ve rahatsızlık halleri
- Birçok sorumluluk
- Bilgi eksikliği
Sağda:
- Düşük maaş
- İş güvencesizliği
- Düşük terfi imkanlar
- Düşük saygınlık
- Düşük takdir
Ödül
Motivasyon (aşırı adanmışlık)
Referanslar
Trakia Journal of Sciences, Vol. 18, Suppl. 1, pp 63-71, 2020 Copyright © 2020 Trakia University
EU-OSHA, Third European Survey of Enterprises on New and Emerging Risks (ESENER 3):
first findings. EU-OSHA, Bilbao, Spain, 2019.
Leka, S., Griffiths, A., Cox, T., Work organization and stress: systematic problem approaches for employers, managers and trade union representatives. World Health Organization, Geneva, 2004.
EU-OSHA, OSH in figures: stress at work - facts and figures. Publications Office of the European Union, Luxembourg, 2009.
Eurostat, Accidents at work by causes and circumstances: tables and figures. Eurostat, 2020. https://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/images/3/3e/Tables_and_Figures
Accidentscauses_and circumstances dec2019.xlsx
National Institute for Occupational Safety and Health, Stress… at work. DHHS (NIOSH) Publication No 99-101, 1999.
Eurofound and EU-OSHA, Psychosocial risks in Europe: Prevalence and strategies for prevention. Publications Office of the European Union, Luxembourg, 2014.
Lavoie-Tremblay, M., Bonin, JP., Lesage, A., Bonneville-Roussy, A., Lavigne, G., Laroche, D., Contribution of the psychosocial work environment to psychological distress among health care professionals before and during a major organizational change. Health Care Man, 29(4):293-304, 2010.
Wu, P., Fang, Y., Guan, Z., Fan, B., Kong, J., Yao, Z., et al., The psychological impact of the SARS epidemic on hospital employees in China: exposure, risk perception, and altruistic acceptance of risk. Can J Psych, 54(5):302-311, 2009.
Williams, E., Manwell, L., Konrad, T., Linzer, M., The relationship of organizational culture, stress, satisfaction, and burnout with physician-reported error and suboptimal patient care: Results from the MEMO study. Health Care Manag Rev, 32:203-212, 2007.
World Health Organization, WHO Healthy Workplace Framework and Model:
background and supporting literature and practice. WHO, Geneva, 2010.
Addleson, M., Organizing intelligence (OQ): the source of productive workplaces. In: Research in Organizational Change and Development, Emerald Publishing Limited, Bingley, West Yorkshire, pp. 217-263, 2018.
